Chronologia Sztuki. Oś czasu kultury zachodniej od czasów prehistorycznych po współczesne
Zaczek Iain
We wprowadzeniu do „Chronologii sztuki” zostały przywołane słowa Joshua Reynoldsa, który zauważył, że „Nic nie może pojawić się z niczego”. Choć mogłoby się wydawać, że powyższe stwierdzenie jest na tyle uniwersalne, że mogłoby poprzedzać dowolne wydawnictwo, to nie sposób nie spostrzec, że w tym wypadku funduje ono recenzowaną publikację. Książka wyrasta bowiem z przekonania, że sztuka wynika z „czegoś” konkretnego, że jest z „czymś” wyraźnie powiązana. Właśnie to „coś” staje się obiektem jej zainteresowań, głównym problemem.
Czytając „Chronologię sztuki”, zastanawiałem się, jaka jest różnica między nią a „Historią sztuki”. Wymienione publikacje ukazały się w ostatnim czasie nakładem wydawnictwa Arkady, poruszają taką samą problematykę, nawet edytorsko wydają się podobne: obie dotyczą bowiem procesu przemian w sztuce (głównie w malarstwie), obie zostały wyposażone w oś czasu, startującą kilka tysięcy lat przed naszą erą. Okazuje się jednak, że o ile wspomniane książki zajmują się tą samą materią, o tyle podchodzą do niej w dwójnasób – gdy dla jednej głównym zagadnieniem jest rozwój sztuki (jako wartość sama w sobie, orientacja badawcza nastawiona jest tylko na zmiany w samym procesie, wszelkie zewnętrzne konteksty mają charakter wyłącznie naprowadzający, tłumaczący opisywane zjawiska), dla drugiej najważniejsza jest jej relacja z rzeczywistością, powiązania z wydarzeniami historycznymi.
„Chronologia sztuki” nie wartościuje konkretnych dzieł, nie skupia się na analizie prądów twórczych i postaw artystycznych, stroni przy tym od ocen, ale stawia na ukazanie powiązań między kulturą a światem realnym (z naciskiem na jego społeczno-technologiczny wymiar). To, co w „Historii sztuki” traktowano marginalnie (na przykład polityczne powody powstania danego prądu w malarstwie), w książce pod redakcją Iaina Zaczeka zyskuje na znaczeniu: dowartościowano czynniki, które miały wpływ na kształtowanie się myśli artystycznej, podniesiono prywatne doświadczenia twórców, a wreszcie ukazano skomplikowany system relacji między światem zewnętrznym (ekonomią, polityką, społeczeństwem, technologią, nauką) a kulturą. „Chronologię sztuki” interesuje zatem nie tyle sam fenomen procesu tworzenia w pracowniach artystycznych i recepcja powstałych dzieł, ile wszystko to, co wpłynęło i wpływa na artystów. Taka uzewnętrzniona postawa poznawcza, daleka od hermeneutycznych założeń w postrzeganiu kultury, sprawia, że czytelnik wraz z lekturą wrasta w przekonanie, że wszelki dorobek – jakkolwiek patetycznie to nie zabrzmi – myśli ludzkiej jest reakcją na to, co dookoła; nie ma – zdają się mówić twórcy recenzowanej publikacji – innej możliwości analizowania na przykład malarstwa, niż poprzez odnoszenie obrazów do realiów, w których żyli ich autorzy.
Charakterystyczny dla założeń „Chronologii sztuki” wydaje się proces zmian, jaki zachodzi w sztuce od XIX wieku do dziś. Na tym krótkim odcinku czasowym doskonale widać, jak zewnętrzny świat wpływa na artystów i jak determinuje (choć należałoby zastanowić się nad tym, czy to najodpowiedniejsze słowo) ich twórczość. Rozwój cywilizacyjny, kształtowanie się pojęcia państwowości, wynalezienie fotografii, pojawienie się maszyn parowych, wreszcie – w XX wieku – dwie straszliwe wojny i zrodzenie się społeczeństwa konsumpcyjnego zdają się znajdować wyraz między innymi w malarstwie: rewolucje inspirują artystów (choćby Delacroixa, który podejmował w swojej twórczości najważniejsze aktualne tematy), podróże pociągami stały się istotnym malarskim tematem (na przykład u francuskich impresjonistów), fotografia zrewolucjonizowała świat artystyczny, wojna przyczyniła się do powstania wielu nowych nurtów, a późniejszy konsumpcyjny tryb życia, proces bogacenia się społeczeństwa i globalizacja doprowadziły do ukształtowania się pop-artu, którego głównym przedstawicielem był Andy Warhol.
Ta ewidentna zależność, oddana przez twórców książki nie tylko wskazywaniem powiązań na linii wydarzenie – dzieło, ale również prowadzeniem osi czasu (rozpoczętej trzydzieści tysięcy lat przed naszą erą, zakończonej w 2017 początkiem Brexitu) oraz ciągłym nakreślaniem tła historyczno-kulturowego, sprawia, że czytelnikowi przejrzyste wydają się wszelkie zmiany w obrębie kultury. Choć zwykło się obiegowo uważać, że na przykład malarstwo abstrakcyjne lub minimalizm pozostają przesadnie trudne do pojęcia i interpretowania (niektórzy, być może ci, którzy rzadziej bywają w galeriach i muzeach, całkowicie odbierają tym nurtom prawo do posiadania treści, jakiegokolwiek znaczenia), to próba zrozumienia abstrakcyjnych dzieł (ale nie tylko, tych „klasycyzujących” również) przez pryzmat realiów, w których żyli ich twórcy, całkowicie neguje prawdziwość tego osądu. Kulturę – co też zdają się mówić autorzy „Chronologii sztuki” – należy czytać i odbierać nie jako nierealny, odrębny, wyłącznie autoteliczny byt, tylko jako odbicie naszej rzeczywistości, która przecież nie zawsze jest harmonijna, łatwa i przejrzysta. Josif Brodski, rosyjski noblista, stwierdził w jednym z wystąpień, że naród, który nie rozumie swoich poetów, skazany jest na zagładę; choć nie posuwałbym się w stanowczości tak daleko, to przedłużyłbym przytoczoną myśl, dodając do niej kwestię nierozumienia sztuki, pod którą tak naprawdę skrywa się nierozumienie własnej historii. A jak to się kończy, wymownie stwierdził Pittacus Lore w książce „Jestem numerem cztery”, pisząc: „Kto nie rozumie historii, jest skazany na jej powtarzanie”.
Informacje o książce:
Tytuł: Chronologia Sztuki. Oś czasu kultury zachodniej od czasów prehistorycznych po współczesne
Tytuł oryginału: Chronologia Sztuki. Oś czasu kultury zachodniej od czasów prehistorycznych po współczesne
Autor: Iain Zaczek
ISBN: 9788321350899
Wydawca: Arkady
Rok: 2019
