Sprawa Dreyfusa. Ostrzeżenie sprzed wieku
Michał Horoszewicz
Sprawa Dreyfusa, niekiedy niesłusznie nazywana aferą, odbiła się szerokim echem we Francji na przełomie XIX i XX wieku. Francuski oficer żydowskiego pochodzenia Alfred Dreyfus został oskarżony o zdradę państwa na rzecz Niemiec, następnie skazany na dożywotnią deportację na Wyspę Czarcią w Gujanie. We Francji sądzono, że zdegradowany wojskowy wkrótce umrze na miejscu swojej deportacji ze względu na panujące tam trudne warunki. Dreyfus przeżył, a jego oskarżenie, oparte na słabych dowodach, stało się przyczyną gigantycznego skandalu we Francji, który wkrótce miał zmienić wiele podstawowych instytucji w państwie. Sprawa Dreyfusa de facto zmieniła Francję.
Temu fragmentowi niezbyt chwalebnej historii została poświęcona książka Michała Horoszewicza pt. „Sprawa Dreyfusa. Ostrzeżenie sprzed wieku”. Autor w niezwykle drobiazgowy sposób opisał wielowątkowe aspekty oskarżenia Dreyfusa skupiając się zarówno na bezpośrednich poszlakach procesu francuskiego oficera, jak również na kontekstach wokół tej sprawy. Wbrew powszechnym opiniom Michał Horoszewicz twierdzi, że sprawa Dreyfusa nie była rezultatem antysemityzmu we Francji, ale w wyniku wybuchu tego skandalu doprowadziła do odrodzenia i upowszechnienia się wrogości Francuzów wobec Żydów, szczególnie w sferach oficerów, którzy mieli krytycznie oceniać wpływy żydowskie w armii. Dreyfus stał się więc formą definicji skrajnych postaw przyjmowanych przez Francuzów, ściślej: antysemityzmu, który autor książki „Sprawa Dreyfusa…” wymienił w sześciu podstawowych odmianach w dziewiętnastowiecznej Francji.
Jego książka ma raczej wartość naukową, aniżeli popularyzatorską właśnie ze względu na fachowość stosowanych określeń przez Michała Horoszewicza, a także wnikliwą, niezwykle sumienną analizę omawianych zagadnień. Sprawa Dreyfusa nie jest bowiem prostym fragmentem historii, nie da się jej uczciwie przedstawić nie uwzględniając kontekstu społecznego, religijnego, politycznego, ekonomicznego i dyplomatycznego, z czym Michał Horoszewicz poradził sobie bardzo sprawnie. Autor omówił nie tylko poszczególne etapy sprawy Dreyfusa, jego procesu i pobytu na Wyspie Czarciej, ale także wykazując się szeroką, przytomną wiedzą scharakteryzował w jaki sposób zmieniała się Francja. Warto sobie wszak uświadomić, że podstawowym następstwem sprawy Dreyfusa była laicyzacja tego kraju, zaś znaczenie we Francji utraciły ruchy prawicowe, a armia przeszła pod kontrolę cywilną. W szerszej perspektywie w wyniku tych wydarzeń narodził się syjonizm.
Sprawa Dreyfusa podzieliła Francuzów, o czym mówi także książka, przy czym te podziały były szczególnie znaczące w warstwach politycznych i intelektualnych. W obronie oskarżonego oficera stanęli tacy wybitni myśliciele jak Émile Zola, Anatole France czy Vilfredo Pareto. Zresztą w książce Michała Horoszewicza znalazły się fragmenty listu Zoli do Prezydenta Francji Félixa François Faure. List zatytułowany „Oskarżam…!” („J’Accuse…!”) miał kapitalne znaczenie w sprawie Dreyfusa, będąc też formą prognozy dla przyszłych losów Francji:
„Prawda zamykana pod ziemią gromadzi się tam i nabiera takiej siły eksplozji, że gdy wybucha – wszystko z nią wylatuje!”
Książka „Sprawa Dreyfusa. Ostrzeżenie sprzed wieku”, oprócz wielu niezwykle celnych i dojrzałych przemyśleń autora, zawiera także dużą ilość satyrycznych rysunków, będących najczęściej przedrukami z oryginalnej francuskiej prasy z przełomu XIX i XX wieku. Te rysunki dobrze podsumowują skomplikowanie sprawy Dreyfusa. Przeciwko oskarżonemu oficerowi występowało wszak wiele wpływowych środowisk, w tle występuje tu choćby loża masońska, co doskonale oddaje skomplikowaną specyfikę stosunków społecznych i politycznych w ówczesnej Francji. Ponadto książka Michała Horoszewicza została opatrzona kalendarium przedstawiającym najważniejsze zwroty w sprawie Dreyfusa, a całość spisana przy zachowaniu odpowiedniego dystansu historycznego umożliwia wyrobienie własnego zdania na temat okoliczności tego oskarżenia, szerzej: na temat ówczesnej Francji.
Najważniejsze zdanie głosi jednak Michał Horoszewicz. Autor wykazał się niemałym trudem w przeanalizowaniu poszczególnych aspektów sprawy Dreyfusa, ale jego książka nie jest tylko formą historycznego sprawozdania. To odważne spojrzenie w przeszłość, która pozwala zrozumieć teraźniejszość – Francję taką jaką ukształtowała ją m.in. sprawa Dreyfusa. W sumie więc to niezwykle cenna, a dla osób zainteresowanych dziejami Francji, wręcz obowiązkowa lektura. Nie jest napisana najłatwiejszym językiem, ale ważkość przemyśleń Michała Horoszewicza rekompensuje wszelkie w tej materii niedogodności.
Informacje o książce:
Tytuł: Sprawa Dreyfusa. Ostrzeżenie sprzed wieku
Tytuł oryginału: Sprawa Dreyfusa. Ostrzeżenie sprzed wieku
Autor: Michał Horoszewicz
ISBN: 9788311144231
Wydawca: Bellona
Rok: 2017
Kontakt z recenzentem: konrad.morawski@wp.pl
