Znikasz
Christian Jungersen
Literaturę skandynawską kojarzymy przede wszystkim z kryminałami i thrillerami. Do pewnego stopnia „Znikasz” to również kryminał, ale bardzo nietypowy. Przybliża bowiem czytelnikom wiedzę z zakresu neuropsychologii i stawiając wiele ciekawych oraz trudnych do jednoznacznego rozstrzygnięcia pytań. Czym tak naprawdę jest wolna wola? Czy i kiedy możemy powiedzieć że jesteśmy naprawdę sobą? Czy można karać osoby, które dokonują przestępstw pod wpływem uszkodzeń mózgu?
Główna bohaterka powieści – Mia to czterdziestoletnia nauczycielka, matka dorastającego Niklasa i żona Frederika – szanowanego dyrektora szkoły w jednej z bogatych dzielnic Kopenhagi. Podczas rodzinnych wakacji na Majorce okazuje się, iż od kilku lat w głowie Federika rośnie guz, który, zdaniem lekarzy, w zasadniczy sposób musiał zmieniać jego osobowość w ciągu tego okresu. Oszołomiona Mia staje wobec mnóstwa pytań o ostatnie lata swojego małżeństwa, które po wielu kryzysach uważała wreszcie za najszczęśliwsze. Niestety to nie koniec problemów. Szybko bowiem okazuje się, że Frederik dopuścił się poważnego przestępstwa, które może zaważyć na całym przyszłym życiu nie tylko ich rodziny, ale też wielu innych. Narracja powieści zbudowana jest wokół dochodzenia związanego z rozwikłaniem zagadki dotyczącej przyczyn działań Frederika, stąd nazywana bywa neurokryminałem. Fabuła przeplatana jest wycinkami z gazet czy doniesieniami z badań neuropsychologicznych, co uatrakcyjnia lekturę i wciąga czytelnika. (wstawki te utrzymane są w tonie popularnonaukowym, nie musicie więc bać się wysokospecjalistycznego słownictwa bez wyjaśnień).
Autorem książki jest Christian Jungersen, urodzony w 1962 r. w Kopenhadze. Po uzyskaniu tytułu magistra socjologii i komunikacji próbował swoich sił jako autor scenariuszy, żaden jednak z nich nie doczekał się produkcji. Swoją pierwszą powieść Jungersen opublikował w 1999 r. odnosząc spektakularny sukces; „Krat” szybko stała się wielokrotnie nagradzanym bestsellerem, podobnie było z kolejną powieścią pt. „Wyjątek” („Undtagelsen”).
Jungersen uznawany jest za dogłębne badania nad tematem, którym się zajmuje. „Wyjątek” został bowiem doceniony przez specjalistów, m.in. przez Torbena Jørgensena, duńskiego eksperta w dziedzinie psychologii sprawców zbrodni ludobójstwa, który określił ją jako przyprawiającą o gęsią skórkę analizę mechanizmów, które prowadzą do ostracyzmu i niszczenia innych ludzi. Podobnie rzecz się ma z powieścią „Znikasz”. Autor przeprowadził wiele rozmów z osobami z uszkodzeniami mózgu, ich rodzinami, przedstawicielami świata medycyny i psychologii, zajmującymi się neurobiologią i neuropsychologią by jak najlepiej udokumentować swoją powieść. Właśnie to przygotowanie doceniane było wielokrotnie i w wielu krajach. Książka zebrała również pochlebne recenzje w Polsce, m.in. tak pisał o niej prof. Jerzy Vetulani:
„Dobrze udokumentowana powieść, która zmusza do zastanowienia się nad istotą ludzkiego człowieczeństwa, jednocześnie nie obciążając tym fabuły. Wciągające czytadło, które jednak oferuje nam coś więcej niż tylko zachłanną lekturę i wchodzenie, strona po stronie, w świat jego bohaterów: daje i zaproszenie do świata neurobiologii.”
Jednak sam Jungersen pytany o sekret swojego sukcesu stara się położyć akcent raczej na inny etap procesu twórczego niż samo zgłębianie tematu. W wywiadzie dla kopenhaskiego dziennika „Politiken” porównuje swoje badania do mycia rąk przez chirurga tuż przez właściwym zabiegiem, twierdząc, że sedno procesu twórczego tkwi zupełnie gdzie indziej. Spodziewasz się, że upatruje go również w przemianach biochemicznych w mózgu? Polecam zapoznanie się z wywiadem dostępnym na oficjalnej stronie autora.
Jungersen ciekawie kreuje swoje postaci, pokazuje tlące się w nich konflikty czy problemy. Książka jest bardzo ciekawym ujęciem problemu, szczególnie dla osób niemających nic wspólnego z neurobiologią czy z osobami z uszkodzeniem mózgu. Jednocześnie dla rodzin takich osób może być zbawiennym uwolnieniem od skrywanych emocji przeżywanych na co dzień. Podobną rolę pełnią np. powieści dr Lisy Genova, cenione przez czytelników i autorytety na całym świecie.
Jeśli chodzi o minusy to jako psychologa uderzyło mnie zestawienie nowoczesnego dorobku neuropsychologii z freudowskim rozumieniem człowieka. Tworzy to moim zdaniem przekaz jakoby współczesna psychologia miała do zaoferowania albo nowoczesną czysto neurobiologiczną koncepcję człowieka zdeterminowanego przemianami biochemicznymi w mózgu albo „starego dobrego Freuda”. Na szczęście dzisiaj nie jesteśmy skazani na wyjaśnianie zachowania w kategoriach jedynie popędów, a kontakt z psychologiem czy psychoterapeutą nie musi kończyć się, jak w powieści, głoszeniem rodzinie tez o „fallusie drwiącym z matki” jako przyczynie zachowania chorej osoby . Rozumiem oczywiście sens takiego zestawienia dwóch skrajnych postaw, wyszedł on bardzo spektakularnie, jednak zabrakło mi czegoś pomiędzy nimi.
Ogólnie powieść Jungersena z czystym sumieniem polecam zarówno osobom osobiście zainteresowanym wątkami neuropsychologicznymi jak i tym, którzy mają ochotę na nowe wrażenia w kryminale. Książka w ciekawy sposób pokazuje jedną stronę medalu, tę deterministyczną, dając jednak furtkę innym. Stawia przed nami wiele pytań, na które nie da się odpowiedzieć ze stuprocentową pewnością i na które sam autor w powieści odpowiedzi nie daje. Osobom szukającym natomiast jego zdania na temat poruszanych kwestii polecam wywiad Jungersena dla dziennika Fyens Stiftstidende, którego jedną z odpowiedzi na zakończenie zacytuję, ponieważ to właśnie jedna z myśli, których zabrakło mi w książce:
„Mamy dokładnie tyle samo kontroli nad mózgiem, co nad naszymi doświadczeniami, które również mają przecież na nas wpływ. Tak samo jak doświadczenia mózgi nie pozbawiają nas wolnej woli. Czasem miewamy doświadczenia nabyte wbrew naszej woli, od których nie potrafimy się uwolnić. Z drugiej strony zaś możemy wpływać na nasz mózg. Jeśli myślimy w określony sposób, zmieniamy schematy połączeń nerwowych w mózgu. Mózg może ewoluować.”
Informacje o książce:
Tytuł: Znikasz
Tytuł oryginału: Du forsvinder
Autor: Christian Jungersen
ISBN: 9788324027231
Wydawca: Znak Literanova
Rok: 2015
