Wyostrzyć wzrok. J.M.Coetzee: sztuka, świat i polityka
Anna R. Burzyńska, Waldemar Rapior
John Maxwell Coetzee jest południowoafrykańskim pisarzem, najbardziej znanym ze swoich powieści jak Życie i czasy Micheala K (1983), Hańba (1999) oraz Elisabeth Costello (2003), krótkich opowieści, tekstów autobiograficznych, krytyk i korespondencji. Coetzee jest pisarzem dwukrotnie uhonorowanym prestiżową Nagrodą Booker (1983, 1999) oraz Nagrodą Nobla (2003). Jest to autor znany z głęboko sięgającej prozy często zajmującej się trudnymi aspektami życia i społeczeństwa jak cierpienie, samotność, bezradność, czy niemoc w decydowaniu o ważnych kwestiach. Coetzee dotyka w swojej twórczości również tematu zmian politycznych i wewnętrznych, psychologicznych człowieka.
Książka którą czytelnik ma w ręce, zatytułowana „Wyostrzyć wzrok. J.M.Coetzee: sztuka, świat i polityka„, powstała przy okazji wizyty J. M. Coetzee’ego w Poznaniu w 2012 roku. Stanowi ona rozległy projekt, którego celem jest popularyzacja twórczości autora oraz podkreślenie wartości jego utworów literackich. Redaktorami niniejszej książki są Anna R. Burzyńska i Waldemar Rapior. Książka stanowi niezwykle rozmaity zbiór tekstów czerpiących inspirację z twórczości J. M. Coetzee’ego i zajmujących się zarówno jego twórczością, jak i obecnym stanem społeczeństwa i estetyki – „wyostrzonym wzrokiem” poinformowanego czytelnika. Wyostrzyć wzrok to nie lekka proza, choć nie zawiera słownictwa wykraczającego poza zasięg ogólnej humanistyki. Nie jest to też klucz do prozy J. M. Coetzee’ego, ale choć czytelnik może poczuć krępujący brak doświadczenia wobec książek autora, nie stanowi to problemu w dostrzeżeniu znaczenia zawartego w tej publikacji. W końcu książka nie jest ani mniej ani więcej zachęcająca lub wymagająca niż sama twórczość J. M. Coetzee’ego, więc stanowi przyjemną lekturę dla tych czytelników, którzy do niej podchodzą z ciekawością i gotowością na głęboko sięgsiężne rozpatrywania wspólnych dla tej książki i Coetzee’ego tematów.
Występujące w książce teksty są podzielone na cztery kategorie.
Pierwszą kategorię stanowią wywiady z udziałem literaturoznawców, filozofów, dramaturgów, artystów oraz innych teoretyków i praktykantów dziedzin humanistycznych. W owych rozmowach, świat dzieł i twórczości J. M. Coetzee’ego stanowi dialektyczną podstawę do rozpatrywania szerokiej palety kwestii dotyczących, jak zaznaczono w tytule książki: sztuki, świata i polityki, ale i wiele innych sfer życia człowieka i artysty.
W pierwszym wywiadzie, zatytułowanym „Dobrowolna nieprzejrzystość, o działaniu i zabieraniu głosu”, literaturoznawca dr Derek Attridge przedstawia kluczowe tematy fikcji Coetzee’ego. Attridge odkrywa nam „dobrowolną nieprzejrzystość”, atmosferę dzieł Coetzee’ego i jedną z najczęściej używanych przez autora konceptualizacji cierpienia człowieka jako trybu działalności bliskiego autorowi, który mógłby skutkować pozytywną reorganizacją polityki i społeczeństwa. Współrozmówca zdradza ważność sztuki w tym procesie: realizm fikcji i rzeczywistość egzystencji wymagają wspólnego metajęzyka, jaki nadaje się do poruszenia wspomnianych zmian.
Do podobnych wniosków dochodzi i inni autorzy. W wywiadzie zatytułowanym Połączyć odrębne światy. Co potrafi literatura, dr Przemysław Czapliński zajmuje się rozpatrywaniem roli literatury i różnych perspektyw języka i komunikacji pomiędzy fikcją i życiem: „Życie ludzkie jest nie do pomyślenia bez komunikacji, komunikacja – bez ustawicznie zmieniającego się kontekstu i mediów. Rola literatury polega na tym by poszerzać język do granic mowy.” Również ciekawa w wywiadzie z dr Czaplińskim jest analiza mizernej, ale ciekawej pozycji człowieka w społeczeństwie na przykładzie bohatera powieści Hańba, Davida Luriego. W przeżyciach głównego bohatera, w którym rozwój historii polega na cyklach zdrady, hańby i wstydu („Lurie musiał zatem przejść przez cudzą hańbę, aby przestać bronić godności własnej. A potem musiał przejść przez hańbę własną, aby zacząć bronić godności cudzej.”), jasny podział pomiędzy perspektywami, pomiędzy ja i ty znika, i coś w rodzaju społeczeństwa wypływa na powierzchnię. W twórczości Coetzee’ego, jest to społeczeństwo RPA po likwidacji apartheida, ale jak mówi Kornel Mundruczo, współrozmówca czwartego wywiadu, owa sytuacja przemawia do każdego społeczeństwa. Trzeci współtwórca książki, niderlandzki reżyser, Luk Perceval, również mówi o wstydzie i ambiwalencji, ale tym razem w konfrontacji europejskiej publiczności (widzów jego inscenizacji Hańby w Amsterdamie), z światem i polityką RPA. W kolejnych wywiadach, cierpienie, opór, ufność, same centralne elementy prozy Coetzee’ego, powtarzają się w wywiadach dotyczących i innych dzieł, szczególnie w powieści Elisabeth Costello i semiautobiograficznej powieści Lato.
Druga część książki poświęcona jest natomiast innemu gatunkowi dyskursu z twórczością i myślą południowoafrykańskiego pisarza. Zapiski ze złego roku to publikacja J. M. Coetzee’ego, która składa się z pięćdziesięciu pięciu numerowanych poglądów, stanowczych i prywatnych, jakie stanowią podstawę twórczych sił autora. Druga część publikacji Wyostrzyć wzrok. J.M.Coetzee: sztuka, świat i polityka została zadedykowana ciekawemu eksperymentowi:
„Sześciu artystom przesłaliśmy Zapiski ze złego roku. Są toWojtek Ziemilski (reżyser, performer, artysta wideo), Maciej Kurak (artysta sztuk wizualnych), Mikołaj Długosz (fotograf), Irina de Vlaam-Popova (fotografka), Wojciech Puś (scenograf, reżyser światła, artysta wideo). Zadanie: przełożyć poglądy opracowane w języku pisanym na obraz, ruch, ilustrację, akcję sceniczną.” Pomysł twórców książki i eksperymentu był taki aby „idee wydrukowane na papierze włączyć w życie”.
Ten rozdział jest niezwykle ciekawy, bowiem czytelnikowi ukazuje się możliwość udziału, w pewnym sensie, w dorosłym życiu zapisków pisarza, już po ukończonym procesie ich wymyślonej socjalizacji, czyli po otrzymywaniu wpływów ze społeczeństwa i zostawianiu za sobą ideowego potomstwa. Ten rozdział, wbrew niezwyklej formie, jest naturalną kontynuacją rozpatrywania ideowego fundamentu literatury J. M. Coetzee’ego, tutaj pokazanego nie tylko w odbiciu, ale i w dialogu.
Kolejna część książki składa się z trzech esejów jej głównych autorów i redaktorów: Anny R. Burzyńskiej, Waldemara Rapiora oraz Tomasza Wiśniewskiego.
Esej Anny R. Burzyńskiej, pod tytułem „Jedna głowa, wiele głosów” mówi o polifonii (w rozumieniu M. Bachtina) w dziełach J. M. Coetzee’ego zarówno jak i ich adaptacjach teatralnych. Popularność sztuk dramatycznych na podstawie twórczości południowoafrykańskiego pisarza świadczy o rzadko udanej harmonizacji wymagań teatru i eseistycznych cech oryginalnych zapisów. Według Burzyńskiej, każde rozpatrywanie w dziełach Coetzee’ego ma formę dialogu (nawet jeśli dialog jest wewnętrzny); prawda, niezależna wobec uczestników w komunikacji, mieści się w samym akcie komunikacji, a stąd wynika i porzucenie cech eseistyki literackiej ex-cathedra i zastąpienie jej dosyć specyficzną dla Coetzee’ego polifonią.
Tekst Waldemara Rapiora, zatytułowany „Widzieć. Działać. Kilka uwag o współczuciu” stanowi połączenie form eseju i argumentacyjnej przemowy na rzecz ważności porozumienia w naszej epoce. Esej przedstawia historię percepcji ludzkiego cierpienia na tle urozmaiconej palety mediów i rozwój współczucia jako kategorii socjologicznej do naszych czasów, kiedy to otrzymuje swoją najszerszą uniwersalność. Choć w tekście nie występują nawiązania do twórczości J. M. Coetzee’ego, tekst odwołuje się do tych samych motywów, co utwory noblisty.
W eseju „Coetzee / Beckett” Tomasza Wiśniewskiego, trzeciego w trzecim rozdziale, mowa jest o stosunku dwóch wielkich pisarzy na tle twórczym i intelektualnym. Sam Coetzee wiele pisał o Beckett’cie (m. in. jego dysertacji doktorskiej) czerpiąc nie tylko z twórczości pisarza ale i jego osobowości (Beckett występuję jako centralna postać przynajmniej jednego z fikcyjnych dzieł Coetzee’ego – Samuel Beckett w Kapsztadzie – zmyślona historia przy czym Coetzee bawi się wyobrażeniem potencjalnego spotkania autorów. Esej pokazuje więc nie tylko wpływy tematów i twórczości Becketta, ale i pewien stopień utożsamienia się J. M. Coetzee’ego z wielkim literatą.
Ostatni rozdział książki zajmuje przemowa noblowska J. M. Coetzee’ego, zatytułowana On i jego człowiek. Tytuł mowy odnosi się do najbardziej znanego dzieła angielskiego pisarza XVIII wieku Daniela Defoe’a, Robinson Crusoe, przy czym „On i jego człowiek” opisuje stosunek głównej postaci, Robinsona, i jego Piątka (Friday), znanego w Polsce jako Piętaszek. Wymyślona kontynuacja dzieła, utworzona przez Coetzee’ego, zajmuje się ich losami po powrocie z Pacyfiku, zawierając liczne rozpatrywania częstych tematów twórczości Coetzee’ego: cierpienia, porozumienia, samotności, kolonializmu, niewolnictwa, rasizmu i twórczości.
Redaktorzy książki Wyostrzyć wzrok. J.M.Coetzee: sztuka, świat i polityka spróbowali nie tylko zestawić kompendium wiedzy na temat twórczości noblisty, swojego gatunku klucz dla niewtajemniczonych czytelników, lecz, albo może i prędzej, wykorzystać twórczość J. M. Coetzee’ego do zwrócenia uwagi na aktualność tematów w niej poruszanych. Zamiarem autorów jest użycie twórczości Coetzee’ego niczym prototypu bardziej uniwersalnej rzeczywistości w celu dotarcia do oryginalnego spojrzenia na problem cierpienia, indywidualności lub kolektywności, komunikacji, możliwości sztuki w kontekstach nowoczesnej polityki i społeczeństwa. Czytelnik nie znajdzie w tej książce streszczeń lub podobnych analiz twórczości południowoafrykańskiego pisarza, lecz sposób do interpretacji swojej własnej rzeczywistości z pomocą jednego z najbardziej zasłużonych autorów naszych czasów.
Informacje o książce:
Tytuł: Wyostrzyć wzrok. J.M.Coetzee: sztuka, świat i polityka
Tytuł oryginału: Wyostrzyć wzrok. J.M.Coetzee: sztuka, świat i polityka
Autor: Anna R. Burzyńska, Waldemar Rapior
ISBN: 9788363521042
Wydawca: Homini
Rok: 2012
