Zapytaj taty
Jan Balaban
Umiera lekarz, ojciec trójki rodzeństwa, mąż. Dorosłe dzieci, właściwie ludzie w średnim wieku, nie mogą pogodzić się ze śmiercią ojca. Próbują zrekonstruować rodzinną historię i zrozumieć jaka była prawda o jego życiu, a zarazem o nich samych. Niestety, na niektóre pytania mógłby odpowiedzieć tylko ojciec, a na to jest już za późno.
„Zapytaj taty” to ostatnia książka czeskiego pisarza Jana Balabana. Z noty edytorskiej dowiadujemy się, że autor pracował nad nią przez ostatnie trzy lata swojego życia, a finalną wersję ukończył tuż przed śmiercią. Przemijanie i śmierć są jednym z głównych wątków tej powieści, która zyskała duże uznanie czytelników i krytyków, wyrażone przyznaniem autorowi kilku prestiżowych nagród literackich. Sam pisarz zmarł bardzo młodo, jeszcze przed pięćdziesiątką, i do tego niespodziewanie, z powodu choroby. Jego ostatnia książka częściowo nawiązuje do jego własnych doświadczeń, związanych ze śmiercią ojca, który odszedł pięć lat wcześniej.
Jest to smutna i refleksyjna powieść, próżno szukać w niej przysłowiowego czeskiego humoru czy zabawnych anegdotek. Z pewnością nie jest to lekkie czytadło, książka wymaga pewnego skupienia. Balaban nie jest pisarzem czeskiej „pohody” – dobrego nastroju i usposobienia, spokoju. Zdaniem pisarza, ta dominująca część czeskiej kultury to próba zaśmiania lęków i ucieczka od prawdy.
Narracja powieści jest prowadzona wielowątkowo, składa się z fragmentów wspomnień, przemyśleń, rozmów, a także bieżących problemów i wydarzeń z życia rodziny Niedomnych. Autor zrezygnował z tradycyjnego wyodrębniania dialogów za pomocą myślników czy cudzysłowów, a także wyraźnego oddzielenia poszczególnych rozdziałów. Ten zabieg zwiększa dynamikę opowieści, rozmywa granice między przeszłością a teraźniejszością, wspomnieniami a tym co dzieje się tu i teraz. Jan Balaban udowadnia, że egzystencjalne pytania o własną tożsamość nie są jedynie domeną wieku dojrzewania.
Kiedy znany i ceniony lekarz Jan Niedomny umiera, członkowie jego rodziny próbują na nowo zdefiniować swoje życie. Nie jest to łatwe nie tylko z powodu straty najbliższej osoby, ale także dlatego że dawny przyjaciel ojca zaczyna przysyłać jego dzieciom – Emilowi, Katce i Hansowi – listy, w których oskarża tego szanowanego powszechnie człowieka o niegodziwość, zepsucie, a nawet morderstwo.
Dzieci, teraz już dorośli ludzie, mający własne rodziny, którzy zdążyli sami wiele doświadczyć i popełnili większe lub mniejsze życiowe błędy, dają się wciągnąć w tę psychologiczną grę, poszukując wyjaśnienia zaistniałej sytuacji. Jest to nie tylko pretekst do rewizji własnych relacji z ojcem i rodzeństwem, refleksji nad życiowymi wyborami, ale także szerzej, nad dziejowym kontekstem, w którym przyszło żyć najpierw rodzicom, a potem rodzeństwu Niedomnych. A były to czasy dla Czechów trudne – czasy prześladowania przez władze komunistyczne ludzi chcących otwarcie głosić swoje poglądy, niegodzących się na okupację Czech przez „bratni naród”, czasy infiltracji życia prywatnego przez służby.
Z jednej strony jest to powieść o stracie, przeżywaniu żałoby po odejściu kogoś bliskiego, z drugiej prowokuje do dyskusji nad kwestią własnej tożsamości. Co ją kształtuje i definiuje? Na ile my sami decydujemy o tym kim jesteśmy, jakie podejmujemy decyzje, a na ile kształtuje nas otoczenie i ludzie z którymi się stykamy, ale także czasy w których żyjemy? Czy to właściwie istotne, jakim człowiekiem był Jan Niedomny, czy nie wystarczy, że dla swoich dzieci był dobrym ojcem? Czy rzeczywiście w trudnych czasach wykazał niezłomną postawę? Czy może jednak nie wszystko było wtedy tak czarno-białe, jak często chce się widzieć ze współczesnej perspektywy? Czy odkrycie przeszłości i poznanie prawdy przyniesie spodziewaną ulgę, czy raczej potwierdzi najgorsze obawy?
Polecam tę książkę każdemu, kto jest gotowy zmierzyć się z tymi niełatwymi pytaniami, rozpaczą i smutkiem po śmierci, ale także także tym, którzy liczą na iskierkę nadziei, którą niesie ze sobą życie i międzyludzkie relacje. Jako ciekawostkę dodam, że to właśnie Balaban, jako czeski i angielski filolog, przełożył na język czeski prozę kultowego autora opowieści grozy – Howarda Philipa Lovecrafta.
Informacje o książce:
Tytuł: Zapytaj taty
Tytuł oryginału: Zapytaj taty
Autor: Jan Balaban
ISBN: 9788364168048
Wydawca: Książkowe Klimaty (seria Czeskie Klimaty)
Rok: 2013