Fryzjer Stalina
Paul Michael Levitt
Jedna z bohaterek książki Paula Michalela Levitta pt. Fryzjer Stalina doskonale scharakteryzowała warunki życia w totalitarnym państwie: „Ostatecznie, żeby przeżyć w Związku Radzieckim, każdy musiał się puszczać” (s. 252). Ona rozumiała myśli te w sposób dosłowny, jednak dla pozostałych członków jej rodziny, całego radzieckiego społeczeństwa był raczej rodzajem przenośni. Aby żyć i przeżyć w Związku Radzieckim trzeba było raz za razem podkładać się komuś. Dla własnego dobra (rozumianego jako pozostawanie w zdrowiu i przy życiu) czy swoich najbliższych, nieodzowne zdawało się sprzeniewierzenie się swoim zasadom, decydowanie się na utratę twarzy czy też godności.
A jeżeli człowiek wychowany zupełnie w innym środowisku, a przez to niezdolny do takiego poświęcenia zderzy się z warunkami życia w państwie totalitarnym? Czy zdoła przeżyć zgodnie ze swoimi wartościami i ochronić rodzinę? Odpowiedź na to pytanie znajdziemy w książce z której pochodzi cytat przytoczony przeze mnie we wstępie. Głównym bohaterem utworu (jak możne przypuszczać po zerknięciu na sam tytuł) jest fryzjer a właściwie golibroda, do tego niezwykły. Nazywa się Awraham Bahr i jest Żydem z Albanii. Akcja książki rozpoczyna się tuż przed aneksją tego niewielkiego śródziemnomorskiego państwa przez faszystowskie Włochy (lata trzydzieste XX wieku). Niechcąc żyć w zakłamaniu, niewoli umysłu i wbrew własnym wartościom Awraham sprzedaje dobrze prosperując zakład fryzjerski w Tiranie, gdzie kształcił się pod okiem ojca i postanawia uciec. Na nowe miejsce osiedlenia wybiera jedyny znany mu kraj, w którym nikt nikogo nie prześladuje, a każdy może być kim chce i myśleć co chce. Ten kraj to Związek Radziecki. Po paru perypetiach udaje mu się przekroczyć granicę ZSRR i dotrzeć na płynącą mlekiem i miodem Ukrainę gdzie właśnie trwa głód wywołany przez władze. Niezrażony tym Awraham szybko opuszcza ten niebezpieczny rejon i dociera do Birobidżanu, specjalnej strefy osiedleńczej dla Żydów z ZSRR. Nie znajdując tam zbyt wiele pracy godnych jego zdolnościom opuszcza teren Żydowskiej Republiki Autonomicznej przenosząc się do sąsiedniej, już czysto rosyjskiej. Tam, pod zmienionym nazwiskiem poślubia młodą, piękną i obrotną wdowę Annę Lipnoski stając się jako Razan Sztube ojczymem jej nastoletnich dzieci: pięknej choć niewyedukowanej Natalii, wydawać by się mogło, że pozbawionego wszelkich uczuć Dymitra, egzaltowanego i ciągle poszukującego Grigoryja oraz silnego jak dąb i cichego Pawła. Od tego momentu stają się oni na równi z Razanem bohaterami kiążki. Razem z nimi przemierzamy nie tylko ZSRR (podróże NKWD-zisty Dymitra), ale także Włochy – śladami popa-szpiega Grigoryja, czy okupowany przez ZSRR i Niemcy obszar Polski przedwrześniowej. Poznajemy światek elity partyjnej Moskwy – dzięki „próbującej przeżyć” w stolicy imperium Natalii, aż po sam szczyt – gabinet Stalina. Tutaj w opowieści powraca nasz znajomy fryzjer, Razan Sztube. Nad całą rodziną stara się czuwać Anna, jednak przez jednostkowe wydarzenia związane z poszczególnymi członkami rodziny nie do końca udaje się jej zapewnić bliskim bezpieczeństwo. Wszystko dodatkowo komplikuje fakt, że Razan poznaje najbardziej strzeżoną tajemnicę Związku Radzieckiego. Od tego momentu los rodziny wydaje się być przesądzony…
Książka Levitta w oparciu o losy rodziny Razana Sztube przedstawia panoramę Związku Radzieckiego epoki Stalina. Dzięki ruchliwości głównych bohaterów i umiejscowieniem ich w różnych środowiskach poznajemy nie tylko głównych reżyserów dramatu, jaki był udziałem tej części globu w latach 30 i 40 XX wieku, takich jak Jagoda, Jeżow, Beria, Poskriebyszew, Stalin, Ciano czy wreszcie Musolinnii ale również zwykłych aktorów grających pod ich dyktando. Choć stanowią oni plejadę fikcyjnych postaci (jak chociażby Razan i rodzina Lipnoski) jednak realia, w jakich zostali usadzeni, wydają się wiernie odbijać warunki życia w tamtym okresie.
Książkę z początku czyta się trochę opornie, jednak wraz z rozwojem akcji, wprowadzaniem nowych wątków tempo wzrasta. Znawcy historii odkryją wiele smaczków, mniej obeznanym z tematem zaciekawi barwna panorama epoki stalinowskiej w ZSRR z jej niekiedy komicznymi a prawie zawsze tragicznymi sytuacjami. Poza walorem historycznym na uwagę zasługują sylwetki bohaterów. Ich osobowość determinują niejako wydarzenia. Najwięcej ich dotyczy Awrahama Bahara vel. Razana Sztube, jednak w mojej ocenie są one najgorzej opisane. Czołowa postać książki wypada dość blado i nieciekawie w porównaniu z pozostałymi bohaterami.
Dla mnie w książce brakuje płynności w opisie wielkiej historii. Poszczególne losy bohaterów rozbijają ten wątek, a późniejszy powrót do niego osadza akcję w nowych realiach determinowanych przez wydarzenia historyczne. Niektóre wątki z nimi związane po prosu urywają się.
Niemniej po tą książkę powinien sięgnąć każdy komu wydaje się, że żyjemy w państwie totalitarnym (lub po prostu wygaduje takie głupstwa) jak również nie widzi niczego niemoralnego w sytuacji obywateli Związku Radzieckiego lat 30 i 40. Dla pozostałych książka ta okaże się ciekawą lekturą podczas opalania.
Informacje o książce:
Tytuł: Fryzjer Stalina
Tytuł oryginału: Fryzjer Stalina
Autor: Paul Michael Levitt
ISBN: 9788364095191
Wydawca: Fronda
Rok: 2014