Etyka! Poradnik dla grzeszników – Jan Hartman

„Etyka!” to książka Jana Hartmana, filozofa, profesora wykładającego na Uniwersytecie Jagiellońskim i od pewnego czasu polityka, większości Czytelników zapewne znanego z odważnych opinii i kilku afer medialnych. W zamyśle Autora jest to książka dla tych, którzy wahają się, wątpią i dociekają słuszności sądów o tym, co jest dobre, a co złe, co należy, a czego nie należy czynić. „Etyka!”, czytamy zachętę Wydawcy, to „książka, która uczyni Cię trochę lepszym”.

W świetle popularnego wizerunku Autora, wobec którego bodaj najczęściej występującym zarzutem jest antyklerykalizm, podtytuł książki, czyli „Poradnik dla grzeszników”, może wydać się przez swoje odniesienie do religii prowokacyjny. Etyka bowiem, jako filozofia moralności, stara się pozostawać niezależna względem religii i obyczajów, nie jest też – również w zamierzeniu Hartmana – moralistyką. Złośliwi więc mogą uznać „grzeszników” z okładki za bezpośredni, zuchwały zwrot do tych, z którymi Autor polemizuje najczęściej jako działacz i publicysta, usytuowanych z prawej strony sceny politycznej. W rozumieniu samego Hartmana byliby to zapewne po prostu wszelcy dogmatycy posiadający gotową odpowiedź na dowolne dylematy moralne, których to we współczesnym świecie mamy pod dostatkiem. Dla naszej recenzji kwestie, kto po której stronie stoi, są marginalne, o ile oczywiście omawiany poradnik sam nie promuje w jakimś stopniu dogmatycznego stanowiska.

Najważniejsze to już na wstępie lektury uświadomić sobie, że istnieje wiele problemów etycznych, na które nie jesteśmy w stanie z miejsca udzielić prostej i satysfakcjonującej odpowiedzi, oraz że problemy te nie są zawieszone w abstrakcyjnej przestrzeni rozważań filozofów, natomiast mają realny wpływ na kształt rzeczywistości, w której żyjemy. Jest pewne, że do etyki, tak jak do samodzielnego, filozoficznego myślenia, trzeba dorosnąć. Dopiero zainteresowanie tym, co dzieje się w świecie, w społeczeństwie, pobudza do uznania etyki za przydatne narzędzie rozstrzygania sporów toczących się obok nas, a także i w nas samych.

Większa część książki Hartmana, składająca się na pierwszą część, to obszerne, teoretyczne wprowadzenie do etyki. Obejmuje ono prezentację dwóch zasadniczych standardów etycznych, klasycznego i współczesnego, rekonstrukcję historycznych sposobów myślenia o moralności, próbę odkrycia archetypowych postaw moralnych, jak na przykład interesujący Heglowski mit o dwóch wojownikach, którzy stoczyli walkę, w wyniku której jeden stał się panem, drugi zaś sługą, co spowodowało narodziny relacji podległości między ludźmi. W tym bogatym, historycznym przeglądzie Hartman zgrabnie wyodrębnia genezę głównych stanowisk etycznych z wyraźnym zaznaczeniem podstawowej linii sporu w etycznej ocenie działań człowieka.

„Jednakże prawdziwą ambicją współczesnych etyków jest znalezienie właściwej równowagi w teorii etycznej pomiędzy czynnikiem motywacji i racji postępowania a czynnikiem obiektywnym, na czele z konsekwencjami ludzkich czynów. […] Współczesna etyka rzadko więc zajmuje się tym, jaki człowiek powinien być, a częściej tym, jak powinien postępować” [s. 107].

Epoka świeckiej etyczności, jak Hartman określa współczesne czasy, odżegnuje się od tradycyjnego powinowactwa między etyką (filozofią) a religią, która nierzadko użyczała tej pierwszej języka. Szereg wspólnych pojęć zbliżał obie dziedziny, jak choćby w przypadku określenia kogoś jako świętego, co oznaczałoby po prostu moralnie doskonałego. Wraz z laicyzacją życia społecznego i przemianą języka etyki zmieniły się także podstawowe kategorie:

„Boże miłosierdzie, będące kluczową kategorią teologiczno-moralną, w naszej epoce świeckiej etyczności doczekało się odpowiednika o szczególnej sile wyrazu. Jest nim wybaczenie […] czcigodny przejaw moralnego szlachectwa” [s. 141-142].

W stawianej przez Autora diagnozie możliwości oceny moralnej dzisiejszego człowieka pobrzmiewa nuta dekadencji. Jego zdaniem nie sposób już oceniać postępowanie człowieka przez pryzmat takich kategorii jak cnoty czy moralna doskonałość, gdyż emocje i motywacje, jakie nami kierują, pozostają w bardzo intymnej sferze i nie ujawniają się w przestrzeni naszego działania. Mogą one stanowić przedmiot badań dla nauki, zwłaszcza psychologii, etyka zaś, jak pisze Hartman: „przestaje być nauką o człowieku, a staje się uteoretyzowaną konfrontacją przekonań etycznych i przypisywanych im czynów” [s. 103].

Wobec takiego przedstawienia sprawy bardzo byłam ciekawa drugiej części książki, w której poruszone zostało kilka współczesnych problemów, głównie wolności przekonań, kary śmierci czy aborcji. W kwestii uzyskania gotowych odpowiedzi na pewno Czytelnik się nie zawiedzie – nie znajdziemy ani jednej. Podczas lektury miałam wrażenie, że w tej „praktycznej” części podręcznika kontynuowane są wciąż teoretyczne rozważania. Co ciekawe jednak, Hartmanowi udało się na podstawie bieżących dylematów dobitnie wykazać i unaocznić, jak powszechna jest nasza obojętność.

„Wybór bierności wobec zła kwalifikowany jest zwykle jako mniejszej rangi występek, a nie aktywny udział w czynieniu zła, po pierwsze dlatego, że najczęściej wynika ze strachu […], po drugie zaś dlatego, że bierność sąsiaduje z obojętnością, ta zaś przechodzi w nieświadomość tego, co się dzieje – a przecież za to, czego nie jesteśmy świadomi, nie możemy odpowiadać” [s. 219].

Rozpiętość rozważań Hartmana rozciąga się jednak od historii etyki po współczesne zagadnienia filozofii społecznej i politycznej, zaś wypadkową znów okazuje się spostrzeżenie, w jak trudnych czasach przyszło nam żyć – okres transformacji etycznej, w którym się znajdujemy, nie sprzyja formułowaniu jasnych sądów. Bardzo wyraźnie brzmi tu jedynie zachęta do myślenia, jednak wskazówki Autora – mimo łatwo zauważalnej erudycji i przejrzystej struktury całości – pozostają enigmatyczne i relatywne. Niewiele powiedziane jest tu wprost, co można poczytywać jednocześnie za wadę i zaletę, natomiast jasno zwerbalizowane zostaje społeczne postrzeganie tych zjawisk, co do których jeszcze kilkadziesiąt lat temu nie mianoby wątpliwości.

„Patrząc na samobójcę, widzimy dziś nie grzech, lecz dramat. […] W naszych czasach grzech ten zostaje niejako odkupiony razem z samym jego dokonaniem” [s. 228].

Trudno jest oczywiście jednoznacznie ocenić tę pozycję, bo wykładana materia jest nader skomplikowana. Jeśli potencjalny Czytelnik nie darzy Hartmana sympatią z pobudek politycznych, to warto, by po „Etykę!” sięgnął, lektura ta na pewno przysporzy mu wątpliwości. Obawiam się jednak, że akademicki język tekstu nie jest do końca spójny z, jak się wydawało, popularyzatorskim charakterem wydawnictwa Agora.

Informacje o książce:
Tytuł: Etyka! Poradnik dla grzeszników
Tytuł oryginału: Etyka! Poradnik dla grzeszników
Autor: Jan Hartman
ISBN: 9788326823015
Wydawca: Agora
Rok: 2015