Bitwy Wyklętych
Szymon Nowak
1 marca obchodziliśmy kolejny dzień upamiętniający Żołnierzy Wyklętych. Jak to bywa przy tego typu okazjach pojawiają się szereg publikacji „okołorocznicowych”. Wśród nich na uwagę zasługuje książka Szymona Nowaka pt. „Bitwy Wyklętych”.
Z autorem książki, Szymonem Nowakiem, na łamach MoznaPrzeczytac.pl mogliśmy zetknąć się już wcześniej, przy okazji książek: „Warszawa 1944. Alternatywna historia Powstania Warszawskiego”, „Dziewczyny Wyklęte”, czy „Oddziały wyklętych”. Tematyka jego najnowszej książki dotyczy wydarzeń znanych z dwóch ostatnich pozycji.
Jeżeli chodzi o pierwsze wrażenie to nie odbiega ono od schematu z znanego z poprzednich publikacji: twarda oprawa, ok. 500 stron (dokładnie 520), dużo zdjęć archiwalnych, podział na rozdziały (15) stanowiące niejako odrębne części, bibliografia oparta na wielu materiałach archiwalnych (dla mnie to wielki atut pracy). Niestety, przy bardziej wnikliwej lekturze od razu można dostrzec podobne błędy.
Choć rozdziały opisujące poszczególne bitwy ułożone są chronologicznie (od bitwy pod Surkontami 21 sierpnia 1944 roku po Zwoleń 15 czerwca 1946) , a ich główni bohaterowie przewijają się w następnych fragmentach książki, czytelnik nie odnosi wrażenia, że części te tworzą całość. Mało tego. Podczas lektury niektórych rozdziałów wnikliwy czytelnik gubi się. Szczególnie jest to widoczne w rozdziale piątym, pt. „Jedna z największych. Las Stocki, 24 maja 1945”. Każdy rozdział książki składa się z kilku części oddzielonych od siebie znakami graficznymi. Taki zabieg pozwala oddzielić główny wątek – bitwę od dygresji dotyczącej wcześniejszych/późniejszych losów bohaterów czy kontekstu historycznego (więcej na ten temat poniżej). W prawie wszystkich przypadkach przejścia między tymi opisami są płynne, a autorowi udaje się utrzymać wątek, ale nie w tym. Na samym początku rozdziału autor potęguje napięcie mówiąc o ataku czołgu, podczas gdy kilka stron dalej pisze tylko o opancerzonym pojeździe. Ale gdzie te piekielne maszyny od których „ziemia się kołysała, jakby miotana morskim sztormem” (s. 154)? Czołgi rzeczywiście się pojawiły, ale po bitwie. Niby mało znaczący szczegół, ale zamierzenie autora dotyczące „zagłębienia i usystematyzowania wiedzy o zawiłej historii” (s. 13) troszkę na tym ucierpi. Bitwa w lesie Stockim była bardzo dynamiczna i toczyła się w kilku miejscach jednocześnie. Bardzo trudno jest opisać zachodzące w niej wydarzenia, ale akurat w tym rozdziale autor wyjątkowo się nie popisał. Raz mówi o wygasaniu bitwy, czy niespokojnej ciszy, by akapit dalej pisać o ciągłych strzałach i wybuchach granatu. Zagadkowym pozostaje również zapis, że: „Pozbawieni swych dowódców sowieccy żołnierze i funkcjonariusze UB należący do lewego skrzydła natarcia, nie wiedzieli już co robić.” (s. 169). Akapit wcześniej dowiadujemy się o śmierci dowódców polskiej bezpieki kpt. Henryka Deresiewicza i por. Aleksandra Ligęzy, jednak nigdzie nie jest napisane, że i sowieccy żołnierze stracili dowódców. Czytając ten rozdział ma się wrażenie, że autor skrócił w nim jakąś większą całość. Jest to największe moje zastrzeżenia do całej książki.
Pozostałe rozdziały czyta się płynnie. Barwna narracja, ciekawie odwzorowanie tła wydarzeń (również w postaci map bitew), zaczerpnięte z pamiętników, listów i relacji opisy przeżyć wewnętrznych bohaterów mimowolnie powodują „wsiąkanie” czytelnika w klimat omawianych wydarzeń. Szkoda tylko, że dygresje dotyczące historycznego usytuowania wydarzeń nie zostały uszeregowane chronologicznie tak, by tworzyły drugą oś narracji (może w następnej książce autor zastosuje taki zabieg?). Bardzo ciekawym (i z punktu widzenia całej książki ważnym) dodatkiem są dygresje autora przedstawiające wcześniejsze i późniejsze losy partyzantów. W niektórych przypadkach sięgają one czasów nam współczesnych, gdzie autor nie kryje swoich poglądów (również tych dotyczących kwestii międzynarodowych). W tym miejscu praca przypomina wcześniejszą książkę autora, pod tytułem „Odziały wyklętych”, jednak autor nie powiela wcześniej opisanych wątków.
„Bitwy wyklętych” dotyczą zwycięskich jak i przegranych potyczek. Autor stara się w przedstawić w miarę wierny obraz bitew. Nie ogranicza się jednak do opisu samych batalii. Duży nacisk położono (o czym wcześniej pisałem) na przedstawienie wcześniejszych/późniejszych losów bohaterów które nie zawsze były chlubne. Tutaj należy się wielki szacunek dla autora, który nie kryjąc swojego stanowiska dotyczącego bohaterów książki potrafi pisać i o ciemnych kartach ich historii, którą zapisali krwią niewinnych. W wielu miejscach autor wspomina o przypadkowych ofiarach które zginęły z ręki leśnych ludzi. Nie poprzestaje jednak na tym. W rozdziale pt. „Strzaskane Kości” Nowak opisuje poczynania „Burego” – Rajmunda Rajsa. W Rejonie Białegostoku spacyfikował on kilka białoruskich wsi zabijając wiele niewinnych osób. Jak podaje autor: „Sąd w Warszawie w roku 1995 roku orzekł, że Romuald Rajs, wydając tak drastyczne rozkazy, działała w sytuacji określanej jako << stan wyższej konieczności, zmuszający do podejmowania działań nie zawsze jednoznacznych etycznie” (s. 383). Opisując te nieetyczne zachowanie autor zadaje retoryczne (biorąc pod uwagę użyte w opisie słowa: „Bogu ducha winnych woźniców”, podpalenie budynku „w którym znajdowały się również kobiety i dzieci”): „Ale czy wszystkie działania represyjne i pacyfikacyjne oddziału „Burego” mają swoje logiczne wytłumaczenie i pasują do definicji tak zwanego <>”? s. 384. Stąd już krok przed jednoznacznym potępieniem (na co się jednak autor nie zdecydował).
Kończąc warto podkreślić, że książka „Bitwy Wyklętych” napisana jest ciekawym językiem. Akcja zwykle toczy się wartko, a czytelnik bezwiednie wnika w przedstawiony w niej świat. Opierając się na dużej bibliografii i bogatym materiale źródłowym, nie unikając drażliwych kwestii, autor w sposób obiektywny i zgodny z rzeczywistością przedstawia historyczne wydarzenia. Widoczny w tekście jednoznaczny stosunek autora do opisywanych wydarzeń i postaci nadaje tylko smaku narracji. Mimo pewnych wad, z niecierpliwością będę oczekiwał kolejnej publikacji tego autora.
Informacje o książce:
Tytuł: Bitwy Wyklętych
Tytuł oryginału: Bitwy Wyklętych
Autor: Szymon Nowak
ISBN: 9788380790346
Wydawca: Fronda
Rok: 2016